Η ΑΛΛΕΡΓΙΟΓΟΝΟΣ ΧΛΩΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ: Η αλλεργιογονικότητα της Κεφαλληνιακής Ελάτης©
Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης, Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος, Διδάκτωρ της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ιατρείο : Δαμασκηνού 46, Κόρινθος 20100, τηλ 2741026631, 6944280764, ΦΑΞ. 2741085030, e-mail: pharmage@otenet.gr |
Καλογερόπουλος Δημήτριος, Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος
Λιθόστρωτο 38, 281 00 Αργοστόλι, Κεφαλονιά 6946977200 ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑQ Ωτορινολαρυγγολογία παίδων και ενηλίκων, ΩΡΛ Αλλεργικές παθήσεις, Φωνιατρική, Προληπτική ΩΡΛ ογκολογία, Προληπτική Ιατρική, Περιβαλλοντική Ιατρική, Συμπληρωματική Ιατρική |
Η ελάτη είναι δένδρο της τάξης των κωνοφόρων, τα οποία περιλαμβάνουν περί τα 30 είδη, τα λεγόμενα Έλατα ή Έλατοι.
Τα έλατα είναι δένδρα αειθαλή, δασικά, υψικάρηνα [(< ὕψι »ψηλά» + -κάρηνος (< κάρηνον »κεφάλι»)], ευθυτενέστατα με σχήμα πυραμίδας και πολύ διαδεδομένα στις ορεινές περιοχές του βορείου ημισφαιρίου της γης.
Εἰκ. 1: Χάρτης εξάπλωση της Κεφαλληνιακής Ελάτης [Abies cephalonica] στην Ελλάδα (σημειώνεται με καφέ τελείες). Πηγή: https://melissokomianet.gr/abies-cephalonica-ellada/ |
Στην Ελλάδα απαντούν τρία είδη Ελάτης: η Abies cephalonica (κεφαλληνιακή Eλάτη), η Abies alba (λευκή Ελάτη), καθώς και το υβρίδιό τους Abies borisii-regis (υβριδογενής Ελάτη).
Η Κεφαλληνιακή Ελάτη (Abies cephalonica) είναι ελληνικό ενδημικό είδος, δηλαδή απαντάται μόνο στον Ελλαδικό χώρο.
Τα Έλατα παρέχουν εκλεκτής ποιότητας ξυλεία, πολύτιμη στην οικοδομική και τη ναυπηγική.
Η ρητίνη πολλών ειδών ελάτης είναι φαρμακευτική (ελατόπισσα) [1].
Ο Διοσκουρίδης αναφέρει το Ελάτινον μύρον και την ελατίνην ρητίνη ως φαρμακευτικά είδη [1].
Στην Ελλαδα απαντά είδος, η Ελάτη η κεφαλληνιακή ή Έλατο Κεφαλληνίας (Abies cephalonica) είναι δένδρο που ενδημεί στην Κεφαλλονιά και σ΄αυτήν οφείλεται η ονομασία της. Αναφέρονται όμως και άλλες ονομασίες, όπως η Ελάτη η Παναχαϊκή, η Ελάτη της Βασιλίσσης Αμαλίας και η Ελάτη του Απόλλωνος (A. panachaica, A. Reginae Amaliae, A. Apolonis) [1].
H Κεφαλληνιακή Ελάτη απαντά σχεδόν σε όλες τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας σε υψόμετρο από 600-1600 μέτρα, όπως φαίνεται στον παρατιθέμενο χάρτη [Εικ. 1].
Η Ελάτη η Κεφαλληνιακή αναφέρεται από τον Θεόφραστο, ως δένδρον «ἄγριον», «ἀείφυλλον», «ὀρεινὸν», «οὐ δεχόμενον θεραπείαν», «ἰσχυρὸν», «παλίσκιον», «φιλόψυχρον», «φυόμενον ἀπὸ σπέρματος μόνον», «ἀύξητικόν εἰς μῆκος», «όρδοφυὲς» καὶ «μακροστέλεχες».
Στην υπόλοιπη Ευρώπη υπάρχει κυρίως η Ελάτη η λευκή ή κτενοειδής (Α. alba).
2. Εἰκ. Χάρτης εξάπλωση της Κεφαλληνιακής Ελάτης [Abies cephalonica] στη νήσο Κεφαλονιά (σημειώνεται με έντονο πράσινο χρώμα και κόκκινη περιγράμμιση). |
Στο νησί της Κεφαλονιάς, το όρος Αίνος φιλοξενεί το μοναδικό στον κόσμο δάσος Κεφαλληνιακής Ελάτης.
Η περιοχή του Αίνου ανακηρύχτηκε ως Εθνικός Δρυμός το 1962 και έχει έκταση 28.620 στρ., τα 23.160 στρ. εκ των οποίων βρίσκονται στο όρος Αίνος και τα 5.460 στρ. στο γειτονικό όρος Ρούδι.
Το όρος Αίνος, το υψηλότερο της περιοχής του Ιονίου (1.628 μ.), είναι γνωστό για το δάσος Κεφαλληνιακής Ελάτης [Abies cephalonica].
Αποτελεί το μοναδικό δάσος Κεφαλληνιακής Ελάτης των Ιονίων Νήσων και καθώς είναι γεωγραφικά απομονωμένο από παρόμοια δάση της ηπειρωτικής Ελλάδας, θεωρείται γενετικά αμιγές και συνεπώς αποτελεί σημαντικό γενετικό πόρο [2].
Το όνομα Abies cephalonica δόθηκε από τον Άγγλο Βοτανολόγο John Claudius Loudon το 1838, ο οποίος ταξινόμησε την Ελάτη της Κεφαλλονιάς ως νέο είδος.
Η Κεφαλληνιακή Ελάτη καταλάμβανε κάποτε όλο τον ορεινό όγκο του Αίνου. Όμως η υπερβολική υλοτόμηση, οι ανεξέλεγκτες πυρκαγιές και οι ανεξέλεγκτη κτηνοτροφία των προηγούμενων αιώνων, (κυρίως από την εποχή της Ενετοκρατίας) έχει περιορίσει το δάσος μόλις στο 25% της αρχικής του έκτασης [3].
Οι κλιματικές αλλαγές της εποχής μας, αλλά και αυτές που αναμένεται να ακολουθήσουν τα επόμενα έτη με αύξηση της θερμοκρασίας και ελάττωση των βρογχοπτώσεων στις περιοχές της Μεσογείου μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στη βιωσιμότητα των κωνοφόρων δένδρων, περιλαμβανομένης και της Κεφαλληνιακής Ελάτης [4].
Λαμβάνοντας υπόψη το σενάριο της επικείμενης κλιματικής αλλαγής, της μόλυνσης των Ελάτων από διάφορα παθογόνα ή έντομα και τα καταστρεπτικά επεισόδια πυρκαγιών, και της καταστροφικής επίδρασης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης [5] έχει υποστηριχτεί η άποψη ότι η Κεφαλληνιακή Ελάτη θα μπορούσε να βρεθεί σε κίνδυνο εξαφάνισης σε μερικές γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας. Από την άλλη πλευρά όμως η Κεφαλληνιακή Ελάτη θα μπορούσε να αντικαταστήσει άλλα είδη της, όπως π.χ. silver fir, Abies alba Mill που ενδημούν σήμερα σε βορειότερες γεωγραφικές ζώνες με εύκρατο υγρό κλίμα.
Πολλαπλασιασμὸς της Κεφαλληνικὴς Ελάτης
Η Κεφαλληνιακή Ελάτη πολλαπλασιάζεται αποκλειστικά από τους σπόρους της. Την άνοιξη φυτρώνουν οι σπόροι και βλαστάνουν μόλις τελειώσει ο χειμώνας. Από τα νεαρά δενδρύλλια επιβιώνουν μόνον λίγα, διότι καταστρέφονται είτε από φυσικά αίτια ή από αλόγιστη ή παράνομη βόσκηση.
Τα δενδρύλλια που επιβιώνουν χρειάζονται περίπου 50 έτη για να ωριμάσουν και να αποκτήσουν δική τους καρποφορία και σπέρματα. ο βίος ενὸς δένδρου Κεφαλληνιακής Ελάτης μπορεί να διαρκέσει ακόμη και 500 έτη.
H Κεφαλληνιτική Ελάτη έχει πεπλατυσμένα βελονειδή φύλλα.
Τα φύλλα είναι οξύληκτα και διατάσσονται σπειροειδώς στους βλαστούς. Έχουν χρώμα σκούρο πράσινο και μέγεθος από 1,5 έως 3 cm, μήκος 1,8-2 mm, πλάτος και το πάχος περίπου 0.5 mm.
Το δένδρο της Ελάτης παράγει άρρενα και θήλεα άνθη (μόνοικο δένδρο), τα οποία εντοπίζονται σε ξεχωριστές θέσεις στο δένδρο. Τα άρρενα άνθη βρίσκονται συνήθως στα χαμηλότερα κλαδιά την άνοιξη και τις αρχές του καλοκαιριού, σχηματίζοντας πορφυροκάστανες ταξιανθίες (ίουλοι).
Τα θήλεα άνθη βρίσκονται στα μεσαία και υψηλότερα κλαδιά, όπου σχηματίζουν χαρακτηριστικούς, όρθιους καφεπράσινους κώνους, μήκους 10-20 cm και διαμέτρου 3-4 cm.
Κύριο χαρακτηριστικό της Κεφαλληνικής Ελάτης είναι οι όρθιοι κώνοι.
H κεφαλληνιακή Ελάτη παρουσιάζει το φαινόμενο της πληροκαρπίας, δηλαδή της παραγωγής μεγάλου αριθμού σπερμάτων που συμβαίνει μόνο κάθε 3-4 έτη.
Οι σπόροι της Ελάτης περιέχουν εστεροποιημένα λιπαρά οξέα (2.5 - 55.4% w/w του ξηρού εκχυλίσματος) υπό μορφή κυρίως τρι- και διγλυκεριδίων, καθώς και λιπαρών οξέων με κύριο εκπρόσωπό τους το λινολεϊκό και ολεϊκό οξύ.
Οι σπόροι περιέχουν επίσης ρητινούχα οξέα, μεταξύ των οποίων το αμπιετικό, νεοαμπιετικό, διυδροαμπιετικό και το παλουστρικό οξύ, που έχουν ανιχνευτεί σε υψηλά επίπεδα από 1.8% έως 16.9% των ξηρών εκχυλισμάτων των σπόρων.
Έχουν εντοπιστεί επίσης στους σπόρους της Ελάτης φυτοστερόλες, τοκοφερόλες, υδρογονάνθρακες ρητίνης, ρητινικοί εστέρες και λιπαρές αλκοόλες [6].
Η αλλεργιογόνος σημασία της Κεφαλληνιακής Ελάτης είναι περιορισμένη
Η Ελάτη είναι ανεμόφιλο ή ανεμόγαμο φυτό, δηλαδή η επικονίαση του επιτυγχάνεται με την μεταφορά των γυρεοκόκκων με τη βοήθεια του ανέμου Τα έλατα παράγουν μεγάλες ποσότητες γύρης, κάθε χρόνο την άνοιξη κα την αρχή του καλοκαιριού, της οποίας όμως οι γυρεόκοκκοι είναι μικρής αλλεργιογονικής σημασίας για τον εξής λόγο.
Οι γυρεόκοκκοι της Ελάτης είναι μεγάλοι ή ογκώδεις, των οποίων η διάμετρος μπορεί να φτάσει τα 160 μ (micrometers). Ο όγκος των γυρεοκόκκων και το σχήμα τους, τους κάνει ορατούς ακόμη και με γυμνό οφθαλμό στο έδαφος.
Ο γυρεόκκοκος αποτελείται από το κυρίως σώμα του και δύο στρογγυλές προεξοχές που είναι τοποθετημένες δεξιὰ και αριστερά του κυρίως σώματός του, όπως διακρίνεται στην παρατιθέμενη εἰκόνα [7] [Εἰκ.3].
Εἰκ. 3. Σύγκριση εικόνας γυρεοκόκκου Κεφαλληνιακής Ελάτης με γυρεοκόκκους άλλων δένδρων και φυτών. (A). Κεφαλληνιακὴ Ἐλάτη [Abies cephalonica (Pinaceae)], (B). Κυπάρισσος ἡ ἀειθαλὴς [Cupressus sempervirens (Cupressaceae)], (C). Δρυς η αγρία [Quercus robur (Fagaceae)], (D). Καρπίνος o μπετουλοειδής [Carpinus betulus (Betulaceae)] (E) Βρόμη ἡ ανορθωμένη [Bromus erectus (Poaceae) ]. (F) .Κάρηξ ο κρεμανθής [Carex pendula (Cyperaceae)] [7].
Το σώμα αυτών των «πτερωτών» γυρεοκόκκων είναι υποσφαιροειδές και ελλειπτικό. Τα «πτερύγια» του γυρεοκόκκου είναι δικτυωτής ή λείας υφής.
Αυτοί οι σάκοι δίδουν τη δυνατότητα στους γυρεόκοκκους να μεταφέρονται σε μακρινές αποστάσεις με τη βοήθεια του ανέμου.
Η αλλεργιογονικότητα του γυρεοκόκκου ενός ανεμοφίλου φυτού εξαρτάται από το μέγεθος του.
Σημαντικής αλλεργιογονικής σημασίας γυρεόκοκκοι θεωρούνται όσοι έχουν διάμετρο μέχρι 33μ, πράγμα που ευνοεί την είσοδό τους στην ανώτερη και κατώτερη αναπνευστική οδό, προκαλώντας συμπτώματα αλλεργικής ρινίτιδας ή αλλεργικού άσθματος ή και των δύο ή αλλεργική ρινοεπιπεφυκίτιδα.
Το μεγάλο μέγεθος των γυρεοκόκκων της Κεφαλληνιακής Ελάτης, τους αναγκάζει σύντομα να πέφτουν στη γή και να μην αιωρούνται στην ατμόσφαιρα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, οπόταν εισπνεόμενοι θα μπορούσαν να προκαλέσουν αλλεργικὰ συμπτώματα.
Βιβλιογραφικὴ Τεκμηρίωση
1. Π.Γ. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ.ΦΥΤΟΛΟΓΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, ΑΘΗΝΑΙ, 1914
2. ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΘΝΙΚΩΝ ΔΡΥΜΩΝ
3. Farjon, Aljos. 2010. A Handbook of the World's Conifers. Leiden, Netherlands: Brill Academic Publishers.
5. Heliotis FD1, Karandinos MG, Whiton JC. Air pollution and the decline of the fir forest in Parnis National Park, near Athens, Greece. Environ Pollut. 1988;54(1):29-40.
6. Wajs-Bonikowska A, Smeds A, Willför S. Chemical Composition and Content of Lipophilic Seed Extractives of Some Abies and Picea Species. Chem Biodivers. 2016 Sep;13(9):1194-1201. doi: 10.1002/cbdv.201600014. Epub 2016 Sep 4.
7. Zimmermann B, Tkalčec Z, Mešić A, Kohler A (2015) Characterizing Aeroallergens by Infrared Spectroscopy of Fungal Spores and Pollen. PLoS ONE 10(4): e0124240. doi:10.1371/journal. pone.0124240
Τελευταία Ενημέρωση (Τετάρτη, 03 Μάιος 2023 09:19)